vrijdag 15 oktober 2021

Hoe kom je erbij?


Niets is nieuw onder de zon.

Alles is een voortzetting, een verbetering, van iets dat er aan voorafging. Het draagt daar nog vele kenmerken van en bouwt voort op wat bij vorige modellen zijn deugdelijkheid bewezen heeft.

Zo ook is bij ons mensen veel terug te vinden wat voor het overleven van onze "voorgangers" belangrijk was gebleken en de bouw van onze hersenen is dan ook niet principieel verschillend van die van ons voorafgaande soorten.

Voedsel kunnen zoeken en gevaar kunnen ontwijken zijn voor alle diersoortende belangrijke overlevingsfactoren en de individuen die daarin het beste zijn hebben betere kansen zich voort te planten. De hersengebeiden die daarop gespeccialiseerd waren werden dan ook de hele evolutie door behouden en vormen nu nog  de basis waarop onze hersenen werden uitgebouwd om noodzakelijke nieuwe functies mogelijk te maken. Een min of meer harmonische samenwerking tussen oude en nieuwere gebieden maakt dat we in de meeste gevallen als een eenheid reageren kunnen..

Maar de psychologie heeft al vroeg herkend dat die eenheid meer schijn dan werkelijkheid is.

Waarschijnlijk de meest bekende geleerde die zich hiemee naam maakte was Sigmund Freud. Hij zag onze psyche op drie min of meer aparte niveaus opereren: een groot onbewust deel, ons dagelijkse bewustzijn en een daarboven opererend superego.... Freuds indeling was welliswaar populair maar heeft nooit alle psychologen achter zich gekregen.

Wat echter onbetwijfelbaar is is dat een groot deel van wat er zich in onze geest afspeelt onbewust blijft.

En zo komt het dat we soms zuchten: ik wilde dit maar deed wat anders...

In een recent verschenen boek hierover beschrijft Jonathan Haidt ons functioneren  met een treffend beeld: Wij zijn de berijder van een olifant: Met geduld en beleid doet het beest wat wij willen, maar als we even niet opletten gaat ie zijn eigen gang. De "primitieve" hersenen van het dier reageren op elk gebeuren automatisch met vlucht of vermijding (als er gevaar dreigt) of met toeneiging (in de verwachting van voedsel of beloning) .Onze olifant is achterdochtig en impulsief en ons succes hangt er van af of we die olifant ertoe kunnen brengen onze interpretatie van het gebeuren te accepteren..

Haidt onderbouwt dit idee met gegevens uit recent hersenonderzoek.

Het zijn onze oude hersengebieden die continue een snelle automatische evaluatie van onze omgeving maken:: veilig of niet ... In die oude gebieden maakt eeuwen ervaring  een bliksemsnel reageren op signalen uit de omgeving mogelijk en deze bepalen zo een soort  "instelling" , die het uitgangspunt is voor elke verdere verwerking en actie. Zowel wat door ons waargenomen wordt als hoe het geïnterpreteerd wordt is in hoge mate afhankelijk van deze reflexmatig instelling: toeneiging of afwijzing, positief of negatief..

De meer recente gebieden hebben meer tijd nodig om de informatie beter te verwerken en zijn soms te laat om een automatisch reactie te voorkomen.

Zo kan het verklaard worden dat afhankelijk van de inhoud van een vooraf getoond filmpje één en dezelfde foto door de een als een vrolijk gezicht en door een ander als treurig of boos werd geduid en zo konden Trumps mensen inspelend op de afkeer van de republikeinse kiezers van de democraten, hun kiezers gemakkelijk laten geloven dat die democraten de verkiezingen hadden gemanipuleerd...

Daarbij komt nog een tweede mechanisme. Net als ons hart altijd bezig is, ook als we niets doen, hebben ook onze hersenen zo'n waakvlam activiteit, het default network, net als het hart is het altijd bezig. Dit gebied evalueert, zich baserend op eerdere ervaringen, contunue de binnenkomende  "informatie"  met als voornaamste doel onze sociale positie te bepalen, te "weten" hoe onze omgeving over ons denkt en te beoordelen of actie nodig is. Ook de activiteit van dit gebied is grotendeels onbewust

Het is gemakkelijk voor te stellen hoe die beide mechanismen onze instelling tegenover onze omgeving beïnvloeden en hoe gemakkelijk zo vooringenomenheid ontstaat

En dan is er nog een derde nieuwere functie in onze hersenen die ons onbewuste  denken en handelen beïnvloedt: confabulatie. De continue stroom van informatie die uit onze buitenwereld en uit ons binnengebeuren, inclusief de refexmatige reactie van "de olifant", wordt voortdurend verder verwerkt en er worden onmiddelijke verklaringen voor geconstrueerd. De onderzoeker Gazzinga noemde daarom dit gebied in de linker hersenhelft het interpreter center. Het becommentariseert ononderbroken al ons doen en laten ("inner speech"). Ook deze activiteit blijft meestal onbewust. Maar de logisch lijkende verklaringen, die dit gebied produceert, kunnen bewust worden en dan aangezien worden voor het resultaat van objectieve, weldoordachte beoordeling. Zo ontstaan veel van de overtuigend klinkende verklaringen voor "onze" meningen.

Deze functie is er ook voor verantwoordelijk dat we hinderlijke  geheugengaten stoppen met verzonnen herinneringen en we er van overtuigd zijn dat het echt zo is gebeurd. Het verklaart ook waarom we in een eenmaal gekozen standpunt volharden, dit confabulatie centrum produceert immers voortdurend argumenten die onze eerste interpretatie bevestigen

Het beeld dat wij  zijn als een rijder op een olifant maakt veel duidelijk

De berijder heeft wel een veel beter verstand, maar kan niets zonder zijn eigenwillige olifant en die olifant is niet dom, hij heeft zijn instincten, die hem gevaren doen zien maar ook kansen, die wij nog niet gezien hebben, en zijn ervaringen, die hem achterdochtig, bang of goedvertrouwend maken, een vechter of verliezer.

Zo zou je kunnen zeggen is het de olifant die ons karakter bepaalt.

Dit alles maakt het niet moeilijk om te begrijpen waarom onze beslissingen vaak niet optimaal zijn en we spontaan dingen doen die we bij bewust overdenken misschien anders hadden gedaan. Nu begrijpen we ook waarom we soms onwaarschijnlijke dingen geloven en waarom het bijna onmogelijk is iemand van diens irrationele ideeen  af te brengen.

Het kan ons ook helpen om de maatschappij beter te begrijpen: als we onze samenleving beschouwen als een massa bijelkaar levende olifanten. Daar regeren ervaringen en gevoelens, daar zijn overtuigingen niet rationeel maar intuitief en weing flexibel. Daar valt met rationele redeneringen zelden iets te bereiken. En hoe beroerder het gaat hoe meer gevoelens bepalen hoe gereageerd wordt.

De taak van de berijder is het de olifant te laten doen wat de berijder wil. Dat lukt niet met redeneren, daarvoor moet hij het dier eerst zover brengen dat het hem durft te vertrouwen en pas dan is het bereid te proberen te doen wat hij wilt. Eigenlijk geldt dat ook voor menselijke relaties en handelen: De eerste indruk is heel belangrijk  en als er geen vertrouwen is is praten zinloos.... Natuurlijk is naast vertrouwen een feitelijk juiste basiskennis van groot belang, want als het uitgangspunt niet deugt kan ook de daarop gebaseerde conclusie niet juist zijn.

Als je Haidts metafoor eenmaal begrepen hebt zie  je overal olifanten... op elk gebied van het leven is hun invloed opvallend.

Eén blik en het bliksemsnelle refelexmatige onbewuste oordeel van je olifant is gevormd: heel sypathiek, het interpretatie centrum levert meteen de argumenten en je bent verlefd....

Even iets vreemds herkend en de olifant ruikt gevaar, het confabulatie centrum weet waarom en de betreffende sollicitant heeft geen kans meer, die nemen we niet....

Het is die eerste onbewuste reactie die de instelling bepaalt waarmee we iets doen, of we er met een goed gevoel of met tegenzin, met toeneiging of met afkeer, met angst of vertrouwen aan beginnen of niet. Zo kan een goede zaak geen kans krijgen omdat ons gevoel ons schuchter maakte of wordt een slechte beslissing genomen omdat onze olifant degene die het voorstelde sympathiek vond.... Al  blijft meestal in het duister wat precies onze onbewuste reactie veroorzaakte, eerdere ervaringen spelen daarbij een belangrijke rol.

Ons denken en doen wordt dus voor een belangrijk deel bepaald door "onze olifant": is het dier angstig, dan hebben wij weinig zelfvertrouwen, voelt het zich bedreigd dan hebben wij de neiging vechtlustig of juist voorzichtig te zijn....

Maar het zou dom zijn te vergeten dat het hier om een metafoor gaat: wij zijn niet alleen de berijder, wij zijn ook de olifant, het zijn onze ervaringen, die de basis vorrmen voor onze intuitieve reacties en daarmee is het grote belang van een goede jeugd met een goede opvoeding overduidelijk.

Onze genen mogen dan onze lichamelijke kenmerken bepalen, wat de kleur van onze ogen of de vorm van onze neus wordt, en wat de kwaliteit van onze hersenen zal zijn, ons karakter en onze instelling tegenover het leven wordt in belangrijke mate bepaald door onze allereerste ervaringen. Ervaringen, die wij misschien allang vergeten zijn, blijven onbewust bewaard en hun invloed uitoefenen.

En natuurlijk zijn het niet alleen onze eerste ervaringen, ook latere heftige gebeurtenissen blijven nog jarenlang onze reacties op alles wat er gebeurt meebepalen en kunnen  minderwaardigheidsgevoelens, schuldgevoelens, maar soms ook depressies of plotselinge paniekaanvallen veroorzaken.

Dit alles wetend is het makkelijk in te zien hoe in ons dagelijks leven lang niet alles van wat we bijna zonder nadenken zeggen of doen rationeel is en met onze bewuste overtuigingen overeenkomt. Het is dan , ontstaan in het default netwerk en  "gewettigd" door het interpretatie centrum. Daarop aangesproken vinden we gemakkelijk de argumenten waarmee we het als rationele reactie verdedigen, zonder dat we beseffen dat het voornamelijk bepaald werd door wat we onbewust dachten dat de mensen in onze directe omgeving wilden of van ons verwachtten....

Het betekent ook dat de emotionele instelling op het moment dat we de eerste informatie over iets krijgen van grote invloed is op hoe we op die informatie reageren. Daarmee is het grote gevaar van het verspreiden van  "alternatieve" informatie meteen duidelijk: Door alternatieve informatie op een bepaalde manier voorbereid aan de doelgroep te verstrekken wordt deze als logisch en juist aanvaard en verdedigd, zelfs als ze uit dubieuze bron is.

Het is dus natuurlijk dat we denken dat onze eigen overtuigingen rationeel en juist zijn....

Toch zouden we wel eens voor verrassingen kunnen komen te staan als we onze argumenten voor de juistheid van onze mening eens heel kritisch zouden onderzoeken, zoals ik uit eigen ervaing kan bevestigen.

Leidt een mening tot heftige conflicten? Ga dan eens na: hoe we tot die mening gekomen zijn? Hebben we er echt over gedacht?  Is onze mening werkelijk op onbetwistbare feiten gebaseerd of  op ons bijzonder waarschijnlijk lijkende gegevens, op door velen gedeelde meningen of eigenlijk op onze gevoelens?

Nou weet ik best dat niet van elke mening de juistheid bewijsbaar is, maar ook in zulke gevallen zou  je je moeten afvragen of onze argumenten werkelijk correct zijn of gegrond op de "mening" van ons default netwerk. Want tenslotte baseren we ons handelen op deze mening en dat heeft consequenties.

Tenslotte is ook het naast ellkaar bestaan van zoveel Christelijke Godsopvattingen niet meer zo verbazingwekkend. Natuurlijk worden ook op het gebied van geloof de beschikbare gegevens op heel verschillende manieren geïnterpreteerd en een charismatische prediker zal zonder veel moeite zijn opvattingen aan zijn volgelingen doorgeven. En is het altijd al moeilijk het over meningen en overtuiigingen eens te worden, op dit gebied is dit nog veel moeilijker, want vaak is onze hele manier van leven op onze geloofsopvatting gebaseerd, waardoor we nog hardnekkiger aan onze mening vasthouden.

Het besef van de grote invloed van onbewuste beweegredenen kan er toe leiden een opvatting opnieuw te beoordelen, al hoeft dat er niet toe te leiden  je mening te veranderen. Want laten we wel wezen, er is niets in onze wereld waarvan we de juistheid met absolute zekerheid vast kunnen stellen. Onze zekerheden zijn altijd dat wat we voor de meest waarschijnlijke waarheid houden. Een keus dus, maar laat het dan wel een bewuste goed doordachte keus zijn...

Je kunt dus besluiten dat je mening, die misschien niet zo goed onderbouwd is als je zou wensen, toch als de meest waarschijnlijke te blijven huldigen, het risico dat je je vergist bewust te accepteren en te zeggen dat geloof ik.

Gelukkig maar...

eventueel commentaar aan hvanriezen@gmail.com

Geen opmerkingen: